Çam Fıstığı: Ege'den Dünyaya Uzanan Doğal ve Kültürel Miras

Fıstık Çamı Türkiye’nin İkinci Büyük Üretim Alanına Sahip

Dünyada en çok fıstık çamı İspanya’da bulunurken, Türkiye bu alanda ikinci sırada yer alıyor. İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa Orman Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Coşkun Köse, Türkiye genelinde 153 bin hektarlık verimli ve 21 bin hektarlık boşluklu fıstık çamı ormanı bulunduğunu belirtiyor. Köse’ye göre bu ormanlar, yalnızca gıda değil, aynı zamanda ekonomik ve ekolojik açıdan da büyük bir değer taşıyor.

Fıstık çamı, Akdeniz ikliminin hâkim olduğu, deniz seviyesine yakın ve yüksek olmayan bölgelerde yetişiyor. Özellikle Ege Bölgesi, bu üretimin merkezi konumunda. Türkiye’de çam fıstığı üretimi, hem doğayla iç içe bir yaşam biçimi hem de kırsal kalkınmanın en önemli unsurlarından biri olarak görülüyor. Köse, “Bu ağaçlar yüzyıllardır halkın geçim kapısı, aynı zamanda kültürünün bir parçası olmuştur” diyor.

Kozaktan Sofraya Uzanan Bir Emeğin Hikâyesi

Çam fıstığı, fıstık çamının (Pinus pinea) kozalaklarından elde ediliyor. Kozalaklar, genellikle yaz aylarında olgunlaşıyor ve yerel halk tarafından ağaçlardan toplanıyor. Bu süreç, yüzyıllardır süregelen geleneksel yöntemlerle yapılıyor. Kozalaklar güneşte kurutuluyor, ardından içlerindeki fıstıklar çıkarılarak ayıklanıyor.

Prof. Dr. Köse, “Fıstık çamı üretimi sadece bir gıda üretimi değil, aynı zamanda kültürel bir ritüeldir. Kozalak toplama işi, kuşaktan kuşağa aktarılan bir bilgi birikimidir. Bugün bile üretimin büyük kısmı geleneksel yöntemlerle yapılıyor ve bu da kültürel sürekliliği koruyor” ifadelerini kullanıyor.

Coğrafi İşaretli Lezzet: Bergama Kozak ve Aydın Çam Fıstığı

Türkiye’de çam fıstığı üretiminin kalbi, İzmir’in Bergama ilçesindeki Kozak Yaylası. 2011 yılında “Bergama Kozak Çam Fıstığı” coğrafi işaret alarak tescillendi. Bu bölgedeki üretim, hem kalitesi hem de kendine özgü aromasıyla dikkat çekiyor. Ayrıca 2024 yılında Aydın Çam Fıstığı da Avrupa Birliği tarafından tescillenerek uluslararası düzeyde koruma altına alındı.

Ege Bölgesi’nin yanı sıra, Aydın’ın Koçarlı, Çine ve Bozdoğan ilçeleri; Muğla’nın Milas ve Yatağan çevresi; Balıkesir ve Çanakkale de çam fıstığı üretiminin önemli merkezleri arasında yer alıyor. Hatta Kahramanmaraş’ta bile uygun mikroklima koşulları sayesinde fıstık çamı yetiştiriciliği yapılıyor.

Bu bölgelerdeki üretim, hem yerel ekonomiyi güçlendiriyor hem de Türkiye’nin ihracat potansiyeline katkı sağlıyor. Çam fıstığı, dünya genelinde yüksek fiyatıyla bilinen ve kilogram başına değeri birçok tarım ürününden katbekat fazla olan nadir ürünlerden biri.

İklim Değişikliği ve Zararlılar Üretimi Tehdit Ediyor

Ancak bu değerli ürün, son yıllarda ciddi tehditlerle karşı karşıya. Prof. Dr. Köse’ye göre çam fıstığı üretimini en çok etkileyen faktörler arasında iklim değişikliği, kuraklık ve Çam Kozalak Emici Böceği gibi zararlı türler yer alıyor. Bu etkenler, kozalakların tohum verimini düşürüyor ve ağaçların gelişimini olumsuz etkiliyor.

Köse, “Akdeniz kuşağında artan sıcaklıklar ve düzensiz yağışlar, tozlaşma sürecini bozuyor. Özellikle tozlaşma döneminde yaşanan aşırı sıcaklık ve nem, üretim miktarında düşüşe yol açıyor. Ayrıca hava kirliliği de fıstık çamlarında dar yıllık halka oluşumuna neden oluyor” açıklamasında bulunuyor.

Geçmişte İstanbul’da da yoğun olarak bulunan fıstık çamları, şehirleşme nedeniyle büyük ölçüde azaldı. Bugün yalnızca Üsküdar Fethi Paşa Korusu’nda bulunan 363 yıllık bir fıstık çamı, anıt ağaç olarak korunuyor.

Taklit Ürünlere Karşı Tüketici Uyarısı

Çam fıstığının artan ekonomik değeri, piyasada taklit ürünlerin de yaygınlaşmasına neden oluyor. Özellikle yer fıstığının küçük tanelerinin “dolmalık fıstık” adıyla satılması veya ithal edilen düşük kaliteli fıstıkların yerli ürünlerle karıştırılması, tüketicilerin yanıltılmasına yol açabiliyor. Bu durumu önlemek için Tarım ve Orman Bakanlığı denetimlerini sıklaştırmış durumda.

Coğrafi işaret uygulamaları, hem kırsal üreticiyi koruyor hem de yerel lezzetlerin özgünlüğünü garanti altına alıyor. Bu sayede Türkiye’nin doğal zenginliklerinden biri olan çam fıstığı, hem iç piyasada hem de dünya pazarında hak ettiği değeri buluyor.

Ekonomik Değerin Ötesinde Kültürel Bir Miras

Tarihteki büyük hekimlerden Bergamalı Galen, çam fıstığını sağlık açısından da değerli bir besin olarak tanımlamıştı. Çam fıstığı, öksürüğü hafifletme, akciğerleri rahatlatma ve bağışıklığı güçlendirme etkileriyle de biliniyor.

Prof. Dr. Coşkun Köse, “Çam fıstığı yalnızca ekonomik bir değer değil, kültürel bir mirastır. Bu ürün, Anadolu’nun orman kültürünün yaşayan bir simgesidir. Onu korumak, sürdürülebilir biçimde üretmek ve gelecek kuşaklara aktarmak hepimizin ortak görevi” diyerek sözlerini tamamlıyor.

Kaynak: Zeki Ersin Yıldırım