Malatya'nın Unutulmuş El Sanatı: Bervanik Baskısı Yeniden Gündemde
Doğu ve Güneydoğu Anadolu kültüründe önemli bir yere sahip olan 'Bervanik', geçmişte özellikle kadınların günlük yaşamında sıkça kullandığı geleneksel bir giysi parçasıydı. Peştamal, önlük ya da peşkir olarak da bilinen Bervanik, daha çok ev işleri ve tarla çalışmalarında kadınların üzerini koruyan pratik bir giysi olarak tercih ediliyordu.
Batik Tekniğinin Kökeni
Bervanik'in yapımında kullanılan batik baskı tekniği, kökeni çok eskiye dayanan bir sanat dalıdır. Asya'dan Avrupa'ya uzanan bu yöntem, özellikle Türkistan, Hindistan, Java ve Malezya gibi bölgelerde yüzyıllardır uygulanmaktadır. Malezya dilinde 'batik', 'nokta koymak, resim çizmek ya da süsleme yapmak' anlamına gelmektedir. Kumaş, deri veya kğıt üzerinde kullanılan bu süsleme yöntemi, Anadolu kültürüne de geçmiş ve Bervanik gibi geleneksel giysilerin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır.
Bervanik Üretiminde Kullanılan Malzemeler
Bervanik yapımında kullanılan kumaş, dokuması sık olan ve silindirsiz üretilen Amerikan beziydi. Bu bezin üzerine, özel olarak hazırlanmış ahşap kalıplarla baskılar yapılırdı. Kalıplar genellikle armut ağacından yapılır, sıcak balmumu ve parafin karışımına batırılarak kumaşa desen aktarılırdı. Armut ağacının tercih edilmesinin nedeni, ısıyı daha uzun süre muhafaza etmesi ve desenlerin daha net çıkmasını sağlamasıydı. Yaklaşık 30 farklı motif kullanılan bu baskılarda 'tarak' adı verilen desen, motifleri birbirinden ayırmada önemli bir rol oynardı.
Zahmetli Boyama Süreci
Bervanik'in en dikkat çekici yönlerinden biri de boyama aşamasındaki özen ve zahmetti. Mumlanarak desenlenen kumaşlar, boyaya batırılmaya hazır hale getirilirdi. Boyanın kalıcılığını artırmak için içine 'kostik' adı verilen bir madde eklenir, boyanın hava ile temasını azaltmak amacıyla özel varillerde hazırlanırdı. Kumaşlar, mumların dökülmemesi için yavaşça katlanarak boyaya batırılır, ardından güneşte kurutulurdu. İlk çıktığında yeşil olan renk, güneşin etkisiyle maviye dönüşür ve boya sabitleşirdi.
Bu işlem tek seferle sınırlı kalmaz, yaklaşık on bir kez tekrar edilirdi. Her batırma ve kurutma sonrası kumaşın rengi daha koyulaşarak laciverte dönüşürdü. Kuruyan kumaş üzerine eksik kalan motifler yeniden basılır, desenler tamamlanırdı. Böylece Bervanik'in eşsiz lacivert tonu ortaya çıkardı.
Kullanıma Hazır Hale Getirilmesi
Son aşamada kumaşın üzerindeki balmumu kalıntıları temizlenirdi. Bunun için geniş bakır ya da alüminyum kazanlarda kaynar su kullanılır, kumaş iki kez bu suda karıştırılarak mumdan arındırılırdı. Daha sonra deterjanla yıkanıp tekrar kurutulan kumaş, etrafı dikilerek son halini alırdı. Böylece Bervanik, günlük yaşamda kullanılmaya hazır hale gelirdi.
Kültürel Miras Olarak Bervanik
Bervanik baskısı, yalnızca bir giysi değil, aynı zamanda kültürel bir mirasın parçasıdır. Geleneksel motifleri, üretim sürecindeki sabır ve el emeğiyle Anadolu'nun zengin kültürel dokusunu yansıtır. Günümüzde bu sanatın unutulmaya yüz tutmuş olması, hem kültürel çeşitlilik açısından hem de geleneksel el sanatlarının korunması bakımından önemli bir kayıptır. Uzmanlar, bu tür değerlerin korunarak gelecek nesillere aktarılması gerektiğini vurguluyor.
Kaynak: Zeki Ersin Yıldırım